Origin and Evolution of Bishka Jatra.
The exact date of the origin of this festival is not known yet, however, this festival must have developed along with the expansion of Tantrism in Nepal during the period of Licchavi region (400 A.D. – 800 A.D.) because most of the rituals performed to God Bhairava and Goddess Bhadrakali, and ‘Yao-sin dyo’ (symbolic union of Bhairava and Bhadrakali) are closely related to Tantra. In addition, this festival evolved during the period of more than five hundred years when Malla Kings ruled Nepal from the beginning of the 13th century to the mid-18th century.Originally, Bhaktapurians celebrated ‘Bishka’ festival for two days only. The first day, they pulled ‘Yao sin dyo’ pole up, and they pulled it down the next day after 24 hours of the public display of ‘Yao sin dyo’. Only Goddess Bhadrakali enjoyed the outings on a chariot pulled through the streets
King Visva Malla (1570 A.D. - 1575 A.D.) added the chariot festival of God Bhairava to this ‘Bishka’ festival. Concerning the chariot festival of God Bhairava added to the ‘Bishka’ festival, a legend has it that Kasi Visvanath, another name of Lord Shiva, once, visited Nepal to watch the ‘Bishka’ festival. Goddess Bhadrakali came to know about the visit of the omnipotent deity in a human form to watch the festival. So, Goddess Bhadrakali with the view to hold the omnipotent god in Nepal forever, informed Tantric Priest Muni Achaju in his dream that he should hold the supreme god by his Tantric power, and keep him in Nepal for the benefit of the people in general; the goddess also informed the Tantric priest that the god in a human form would be taller by a head among all the viewers.The next day, with his transcendental vision, the Tantric guru Muni Achaju spotted the god at the place currently called Inacho tole. He immediately spread a Tantric net to capture the extraordinary uninvited guest. The supreme god sensing the Tantric net spread over him, attempted to disappear submerging in the ground. By the time, he arrived at the current day ‘Aisamadi’ corner only his head was above the ground. The Tantric priest in view of losing a chance to capture the god seized the head by his Tantra. Today, this place is known as ‘Sotunga’ means a self-submerging spot. Here, Taleju Bhavani and Nine-Goddess Durga come to pay annual homage to ‘Sotunga Bhairava’, which is also today known as Akasa Bhairava. Thereafter, the Tantric priest ceremonially enshrined him at ‘Taumadhi’. After installing the Kasi Visvanath in the name of God Bhairava in Nepal, then agricultural crops improved every year. There was a time when the size of rice grew to an arm’s length. The very pleased farmers brought the biggest rice grain to Lord Bhairava. The rice is preserved in a copper case, and stored in the room next to Bhairava even today. Currently, this unique rice grain is known as ‘Murji-cup’. Over the ‘Bishka’ festival, caretakers bring it down and place it on a public display for offerings. Since then, the chariot festival of God Bhairava has been part of the ‘Bishka’ festival. King Jaga-jyoti Malla (1586 A.D. – 1613 A.D.) set the tradition of taking God Bhairava and Goddess Bhadrakali to ‘Yao-sin khyo’ to enable them to watch the victory pole called ‘Yao-sin-dyo’ pulled up there; and letting them spend a night over there until the ‘Yao-sin-dyo’ is pulled down the next day.
Celebration:
Nepali New Year, the first day of the Baisakh Month, which usually falls mid-April is celebrated all over Nepal but the celebration at Bhaktapur is special due to its connection with BISHKA Jatra Festival. If you are travelling to Nepal during April, it's worth attending the celebration in Bhaktapur. BISHKA Jatra means the Celebration after the death of serpents. The legend goes that every man who married the Bhaktapur Princess died the night of the honeymoon and so no one dared to marry the Bhaktapur Princess again. Finally, there was a brave prince who vowed to solve the mystery. He married the princess and he stayed awake the night of his honeymoon. He saw that as the princess fell asleep, two giant serpents crawled out of the two nostrils of the princess. The prince quickly took out his sword and chopped the snake heads off. The next day morning, the two serpents were publicly displayed on a pole. Till today, BISHKA Jatra carries the tradition of displaying the serpents in the form of long ribbons. The festival begins 4 days before the Nepali New Year's Day and lasts a total of 9 days. The festival has 5 major parts; pulling of the chariot temple of Lord Bhairava and Goddess Bhadrakali, erecting the Yeo-sin-deo pole, lowering of the pole, chariot temple processions of Goddess Mahalaxmi-Mahakali, Brahamayani-Maheswori and Lord Ganesha and the rituals to revere all the Hindu deities attending the festival. The pulling of the chariot temples of Lord Bhairava and Goddess Bhadrakali, the male and female manifestation of Lord Shiva and his consort Parvati respectively, begins 4 days before New Year's Eve Day. Caretaker priests of the respective temples perform pre-outing rituals and receive the state offerings for the deities. After the rituals and worship, the priests carry the images of the deities to their respective chariot temples and hold the images on their arms and be seated in the inner sanctum of the chariot. Another priest holding the sword from Bhaktapur's Palace guards the image. Then the residents of Bhaktapur start pulling off the chariot temples for the nine-day festival trip. The creaking and swaying chariot lumber around town, pausing for a huge tug of war-between the eastern and western sides of town. After the battle, the chariots head to Khalan Tole. Every evening, the chariots are parked in certain areas and the images of the Lord and Goddess are taken to the temporary residences. There will be lots of worship and even animal sacrifices to appease God on the first and the third day. The chariot ride continues on the fourth day to Khalna Tole-the site of erecting of a pole called Yeo-sin deo. It's a huge 80 ft. lingam (phallic symbol) is erected in the stone yoni (female genital symbol) base. The preparation of erecting the pole begins around the afternoon. Priests perform tantric worship that involves a male buffalo sacrifice. A tree trunk is tied about a few feet below the top end of the pole to form a cross-which actually are the arms of the "Yeo-sin-deo". The pole is decorated with the face mask of Lord Aakash Bhairav and a bunch of twigs and two long ribbons or flags representing two serpents. There will be rituals and worship and with the help of bamboo and ropes, people erect the pole with huge applause and cheers. After the pole stands erect, the deities are carried and enshrined by the pole for the night. Again there will be a series of worships all night. On the New Year day i.e. on the fifth day of the festival, people take a ritual wash and bath in the waters of Hanumantay River and pay homage to the Yeo-sin-deo and Lord Bhairav and Goddess Bhadrakali. People believe that taking a purification dip in the water of the stream on this day, keeps all the diseases away for that year. Again, there will be rituals and animal sacrifices to the deities. Towards the end of the day, the Yeo-sin-deo pole is pulled down amidst a huge cheering crowd and people run over each other to get a piece of the cotton tied to the pole. After some tantric offerings, the touring deities ride to their temporary residence in the designated places. The chariot tour of the deities continues for four more days and on the last day, the deities are back to their own temples and state swords are returned back to the palaces.
भक्तपुरको प्रसिद्घ ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक महत्व बोकेको लिच्छवीकालीन बिस्का जात्रा
नयाँ वर्षको आगमनसँगै सुरु हुने तान्त्रिक महत्व बोकेको भक्तपुरको प्रसिद्घ ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक महत्व बोकेको लिच्छवीकालीन बिस्का जात्रा विक्रम संवत्अनुसार सौरमासको आधारमा लिच्छवीकालभन्दा अघिदेखि चलिआएको विश्वप्रसिद्ध बिस्का जात्रा बिस्का अर्थात ‘सर्प मारियो’ भन्ने अर्थमा नेवार समुदायमा मनाइने गरिन्छ -: भक्तपुरकी एक राजकुमारीको नाकका प्वालबाट निस्केका बि (सर्प )हरु मारेको कथा लिच्छविराजा शिवदेव द्वितीयको राज्यकालमा शेखर आचाःजु दम्पती नाग-नागिनी भएको र पछि आत्महत्या गरेको कथा हरिदत्त र पताःमय्जुलाई बलि दिएको र पछि नाग-नागिनी भई प्राण त्यागेको कथा भक्तपुरमा हाहाकार भएको समयमा काशीका विश्वनाथ आई हाहाकारको मूल कारक अजिङ्गरलाई मारेको कथा र एक सूर्यवंशी राजाले छुमा गणेशको आदेशमा नाग-नागिनी मारेको कथालाई आधार मानी कथामा भनिएका बि सर्प÷नाग÷अजिङ्गर मरेपछि तिनीहरुको सम्झनामा चलाएको ‘बि सिइ धुंकाया जात्रा’ सर्प मरेपछिको जात्रा ुसीम्ह बि खाःगुया जात्राु ुबिसिखातु मरेको सर्प झुन्ड्याए सिम्ह बिया जात्रा- बिसियात वा बिसियाः मरेका सर्पहरुको जात्रा ‘बिस्याङ खाया जात्रा बिस्याङ जात्रा’ सर्प मारेको जात्रा बिसिकाःया जात्रा बिसिकाः जात्रा सर्प मरेपछिको जात्रा भनी भन्दै आइरहेको पाइन्छ । ‘बिसिकाः’ को परिवर्तित रुप नै बिस्काः भनिन्छ । चैत मसान्तको दिन ध्वज उत्थान गर्दा सम्पूर्ण दुःख विनाश भई सर्व शत्रु नाश हुन्छन् भनी गौतमी पुराणमा लेखिएको छ । गौतमी पुराणमा ुविश्वजात्रायां ध्वजोत्थानकु भनिएको छ । सूर्य मीन राशिबाट मेष राशिमा जाने अर्थात् विश्वयात्रा हुने दिन उठाउने ध्वज भएकाले उक्त ध्वजलाई विश्वध्वज भन्ने गरेको थाहा पाइन्छ । विश्वजात्रालाई विश्व मल्ल र विश्वनाथसँग पनि जोड्ने गरे पनि ‘विश्व’ शब्द ‘वृष’ बाट आएको भनाइ पनि छ । ‘वृष’ शब्दलाई इन्द्र विष्णु र शिवका रुपमा पनि परिभाषित गरिएको छ । ‘केतु’ को शाब्दिक अर्थ ध्वज वा झन्डा हो । यसर्थ वृषकेतुको अर्थ शिवध्वज विष्णुध्वज वा इन्द्रध्वज हुन आउँछ।यो जात्राका सम्बन्धमा भेटिएको अहिलेसम्मको सबभन्दा पुरानो शिलालेख भक्तपुर टौमधि टोलको भैरव मन्दिरसँगैको धारामाथि रहेको यक्षँ मल्लको शिलापत्र ने।सं। ५६१ मा ‘विश्वजात्रा’ शब्द उल्लेख भएको छ । ने।सं। ७२३ देखि ९३६ सम्मको एक घटनावली हस्तलिखित ग्रन्थ मा पनि ‘विश्वजात्रा’ नै उल्लेख भएको देखिन्छ । ने.सं. ६४१ को थिमिको भूमिसम्बन्धी ताडपत्रमा ‘विसक जात्रा’ लेखिएको छ भने भाषा वंशावलीमा ‘विशकाट’ भनिएको छ । त्यस्तै बोडे महालक्ष्मी मन्दिरअगाडिको ने।सं। ८७७ को शिलापत्रमा ुविसाकाु उल्लेख भएको छ भने ने।सं। ८०४ को नगदेशको जात्रासम्बन्धी जितामित्र मल्लको सूचीपत्र र बोडे भांगु टोलको ने।सं। ९२२ को शिलापत्रमा ुविस्क्यातु उल्लेख छ । ने।सं। ९२५ को थिमि दक्षिणवाराहीको शिलापत्रमा भने ुविस्कातु उत्कीर्ण छ ।समयानुसार नाम परिवर्तन भए पनि बिस्का मूलतः ध्वजको जात्रा हो भन्ने देखाउँछ । बिस्का जात्रामा ध्वज उत्थान गरेपछि वा लिङ्गो ठड्याएपछि मात्र जात्रा सुरु भएको मानिन्छ । बिस्कामा लिङ्गो ठड्याउने चलन भक्तपुरका दुई ठाउँ भेलुखेल र तालाक्व कुम्हाल टोल साँगा श्रीखण्डपुर खड्पु चौकोट सुनाकोठी र टोखामा पनि छ । थिमिमा पनि लिङ्गो ठड्याउने चलन पहिले भए पनि हाल आएर हराइसकेको छ । नगदेशको जात्रामा विश्वध्वज हिलंपताः हातैले बोकी जात्रा गर्ने गरिन्छ भने बोडेमा अहिलेसम्म पनि लिङ्गो ठड्याउने चलन विद्यमान नै छ । धेरैजसो ठाउँमा चैत मसान्तको दिन लिङ्गो ठड्याउने भए पनि लिङ्गो ढाल्ने मितिमा भने एकरुपता छैन ।चैत मसान्तको दिन भक्तपुरको टौमढीबाट नाय्िखं बाजा बजाई शव लगेजस्तै भाजं खतलाई भेलुखेलसम्म पुर् याइएपछि त्यहाँ लिङ्गो ठड्याउने गरिन्छ । भेलुखेलमा नै भैरव भद्रकालीको रथ पुर् याई जात्राको सुरुआत गरिन्छ । यो दिन टोखामा ुद्यः ब्वयेगु अर्थात् देउताको प्रदर्शन हुन्छ र यही दिन थिमिमा बेलुका ुगुूसिू व्छयेकेगु अर्थात् वनको दाउरा बाल्ने गरिन्छ र राति दक्षिणवाराहीमा खत जात्रा हुन्छ । सङ्क्रान्तिको दिन भक्तपुरको भेलुखेलको लिङ्गो ढालिन्छ । यही दिन साँखुमा पनि लिङ्गो ढाल्ने जात्रा हुन्छ । यो दिन थिमिमा सिद्धिकाली र विष्णुवीरको मातृका गणको छुट्टाछुट्टै जात्रा हुन्छ भने धुलिखेलमा पनि नारायण मन्दिरनजिक खत जात्रा हुन्छ । टोखाको मसानकालीमा यो दिन ठूलो होम हुन्छ र यस दिन सबेरैदेखि थिमिको दक्षिण पर्ने गाम्चाको चखंु तीर्थमा मेला लाग्छ र खत जात्रा पनि हुन्छ । वैशाखको २ गते थिमिको बालकुमारीमा सिन्दूरे खत जात्राका साथै नगदेश टिगनी र टोखामा पनि खत जात्रा हुन्छ । बोडेमा जिब्रो छेड्ने जात्रा पनि यही दिन हुन्छ । बोडेमा जिब्रो छेडिसकेपछि ७ खतको जात्रा पनि हुन्छ । टोखामा नाग प्याखं माकः प्याखं आदि नृत्यहरु पनि प्रदर्शन गरिन्छन् जुन क्रम ४ गतेसम्म चल्छ । विभिन्न ठाउँमा विभिन्न खत जात्राहरु हप्तादिनसम्म अनवरत गरिन्छन् ।गोपाल राजवंशावलीअनुसार ने.सं. ४१४ मा युवराज्ञी श्रीबिरमदेवीले इन्द्रकूट बनाइन् । तिनका छोरा श्री जयशक्ति देवले इन्द्रकूट ध्वजारोहण गरे । ने।सं। ४१४ देखि नै भक्तपुरमा ध्वज उठाउने वा लिङ्गो उठाउने गरिएको मानिन्छ । भक्तपुरमा पहिले बिस्का जात्रा भनेर लिङ्गो ठड्याउने वा ध्वज उत्थान गर्ने र ढाल्नेमा मात्रै सीमित थियो ।यही ध्वजबाट बिस्का शब्द आएको कुरा माथि नै वर्णन भइसकेको छ । ध्वज उत्थान गर्ने चलन भक्तपुरबाहेक अन्य ठाउँहरुमा पनि भएको र हालसम्म पनि ती ठाउँका जात्राहरुलाई बिस्का नै भन्दै आइरहेकोबाट भक्तपुरमा पहिले लिङ्गो मात्रको जात्राबाट भैरवको रथयात्रा र अन्य जात्राहरु पनि थपी भूपतीन्द्र मल्लको कार्यकालसम्म आइपुग्दा आठ रात नौ दिनको जात्रा भएजस्तै ती ठाउँहरुमा पनि पहिले ल्योसींको मात्र जात्राबाट बढाएर पछि अरुअरु चलनहरु पनि थप्दै लगेको प्रतीत हुन्छ ।
आठ रात आठ जात्रा, थाहा पाउनुस् बिस्का जात्राका रोचक कुरा -नयाँ वर्षको आगमनसँगै सुरु हुने तान्त्रिक महत्व बोकेको भक्तपुरको प्रसिद्घ ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक महत्व बोकेको लिच्छवीकालीन बिस्का जात्रा विक्रम संवत्अनुसार सौरमासको आधारमा लिच्छवीकालभन्दा अघिदेखि चलिआएको विश्वप्रसिद्ध बिस्का जात्रा बिस्का अर्थात ‘सर्प मारियो’ भन्ने अर्थमा नेवार समुदायमा मनाइने गरिन्छ -: भक्तपुरकी एक राजकुमारीको नाकका प्वालबाट निस्केका बि (सर्प )हरु मारेको कथा लिच्छविराजा शिवदेव द्वितीयको राज्यकालमा शेखर आचाःजु दम्पती नाग-नागिनी भएको र पछि आत्महत्या गरेको कथा हरिदत्त र पताःमय्जुलाई बलि दिएको र पछि नाग-नागिनी भई प्राण त्यागेको कथा भक्तपुरमा हाहाकार भएको समयमा काशीका विश्वनाथ आई हाहाकारको मूल कारक अजिङ्गरलाई मारेको कथा र एक सूर्यवंशी राजाले छुमा गणेशको आदेशमा नाग-नागिनी मारेको कथालाई आधार मानी कथामा भनिएका बि सर्प÷नाग÷अजिङ्गर मरेपछि तिनीहरुको सम्झनामा चलाएको ‘बि सिइ धुंकाया जात्रा’ सर्प मरेपछिको जात्रा ुसीम्ह बि खाःगुया जात्राु ुबिसिखातु मरेको सर्प झुन्ड्याए सिम्ह बिया जात्रा- बिसियात वा बिसियाः मरेका सर्पहरुको जात्रा ‘बिस्याङ खाया जात्रा बिस्याङ जात्रा’ सर्प मारेको जात्रा बिसिकाःया जात्रा बिसिकाः जात्रा सर्प मरेपछिको जात्रा भनी भन्दै आइरहेको पाइन्छ । ‘बिसिकाः’ को परिवर्तित रुप नै बिस्काः भनिन्छ । चैत मसान्तको दिन ध्वज उत्थान गर्दा सम्पूर्ण दुःख विनाश भई सर्व शत्रु नाश हुन्छन् भनी गौतमी पुराणमा लेखिएको छ । गौतमी पुराणमा ुविश्वजात्रायां ध्वजोत्थानकु भनिएको छ । सूर्य मीन राशिबाट मेष राशिमा जाने अर्थात् विश्वयात्रा हुने दिन उठाउने ध्वज भएकाले उक्त ध्वजलाई विश्वध्वज भन्ने गरेको थाहा पाइन्छ । विश्वजात्रालाई विश्व मल्ल र विश्वनाथसँग पनि जोड्ने गरे पनि ‘विश्व’ शब्द ‘वृष’ बाट आएको भनाइ पनि छ । ‘वृष’ शब्दलाई इन्द्र विष्णु र शिवका रुपमा पनि परिभाषित गरिएको छ । ‘केतु’ को शाब्दिक अर्थ ध्वज वा झन्डा हो । यसर्थ वृषकेतुको अर्थ शिवध्वज विष्णुध्वज वा इन्द्रध्वज हुन आउँछ।यो जात्राका सम्बन्धमा भेटिएको अहिलेसम्मको सबभन्दा पुरानो शिलालेख भक्तपुर टौमधि टोलको भैरव मन्दिरसँगैको धारामाथि रहेको यक्षँ मल्लको शिलापत्र ने।सं। ५६१ मा ‘विश्वजात्रा’ शब्द उल्लेख भएको छ । ने।सं। ७२३ देखि ९३६ सम्मको एक घटनावली हस्तलिखित ग्रन्थ मा पनि ‘विश्वजात्रा’ नै उल्लेख भएको देखिन्छ । ने.सं. ६४१ को थिमिको भूमिसम्बन्धी ताडपत्रमा ‘विसक जात्रा’ लेखिएको छ भने भाषा वंशावलीमा ‘विशकाट’ भनिएको छ । त्यस्तै बोडे महालक्ष्मी मन्दिरअगाडिको ने।सं। ८७७ को शिलापत्रमा ुविसाकाु उल्लेख भएको छ भने ने।सं। ८०४ को नगदेशको जात्रासम्बन्धी जितामित्र मल्लको सूचीपत्र र बोडे भांगु टोलको ने।सं। ९२२ को शिलापत्रमा ुविस्क्यातु उल्लेख छ । ने।सं। ९२५ को थिमि दक्षिणवाराहीको शिलापत्रमा भने ुविस्कातु उत्कीर्ण छ ।समयानुसार नाम परिवर्तन भए पनि बिस्का मूलतः ध्वजको जात्रा हो भन्ने देखाउँछ । बिस्का जात्रामा ध्वज उत्थान गरेपछि वा लिङ्गो ठड्याएपछि मात्र जात्रा सुरु भएको मानिन्छ । बिस्कामा लिङ्गो ठड्याउने चलन भक्तपुरका दुई ठाउँ भेलुखेल र तालाक्व कुम्हाल टोल साँगा श्रीखण्डपुर खड्पु चौकोट सुनाकोठी र टोखामा पनि छ । थिमिमा पनि लिङ्गो ठड्याउने चलन पहिले भए पनि हाल आएर हराइसकेको छ । नगदेशको जात्रामा विश्वध्वज हिलंपताः हातैले बोकी जात्रा गर्ने गरिन्छ भने बोडेमा अहिलेसम्म पनि लिङ्गो ठड्याउने चलन विद्यमान नै छ । धेरैजसो ठाउँमा चैत मसान्तको दिन लिङ्गो ठड्याउने भए पनि लिङ्गो ढाल्ने मितिमा भने एकरुपता छैन ।चैत मसान्तको दिन भक्तपुरको टौमढीबाट नाय्िखं बाजा बजाई शव लगेजस्तै भाजं खतलाई भेलुखेलसम्म पुर् याइएपछि त्यहाँ लिङ्गो ठड्याउने गरिन्छ । भेलुखेलमा नै भैरव भद्रकालीको रथ पुर् याई जात्राको सुरुआत गरिन्छ । यो दिन टोखामा ुद्यः ब्वयेगु अर्थात् देउताको प्रदर्शन हुन्छ र यही दिन थिमिमा बेलुका ुगुूसिू व्छयेकेगु अर्थात् वनको दाउरा बाल्ने गरिन्छ र राति दक्षिणवाराहीमा खत जात्रा हुन्छ । सङ्क्रान्तिको दिन भक्तपुरको भेलुखेलको लिङ्गो ढालिन्छ । यही दिन साँखुमा पनि लिङ्गो ढाल्ने जात्रा हुन्छ । यो दिन थिमिमा सिद्धिकाली र विष्णुवीरको मातृका गणको छुट्टाछुट्टै जात्रा हुन्छ भने धुलिखेलमा पनि नारायण मन्दिरनजिक खत जात्रा हुन्छ । टोखाको मसानकालीमा यो दिन ठूलो होम हुन्छ र यस दिन सबेरैदेखि थिमिको दक्षिण पर्ने गाम्चाको चखंु तीर्थमा मेला लाग्छ र खत जात्रा पनि हुन्छ । वैशाखको २ गते थिमिको बालकुमारीमा सिन्दूरे खत जात्राका साथै नगदेश टिगनी र टोखामा पनि खत जात्रा हुन्छ । बोडेमा जिब्रो छेड्ने जात्रा पनि यही दिन हुन्छ । बोडेमा जिब्रो छेडिसकेपछि ७ खतको जात्रा पनि हुन्छ । टोखामा नाग प्याखं माकः प्याखं आदि नृत्यहरु पनि प्रदर्शन गरिन्छन् जुन क्रम ४ गतेसम्म चल्छ । विभिन्न ठाउँमा विभिन्न खत जात्राहरु हप्तादिनसम्म अनवरत गरिन्छन् ।गोपाल राजवंशावलीअनुसार ने.सं. ४१४ मा युवराज्ञी श्रीबिरमदेवीले इन्द्रकूट बनाइन् । तिनका छोरा श्री जयशक्ति देवले इन्द्रकूट ध्वजारोहण गरे । ने।सं। ४१४ देखि नै भक्तपुरमा ध्वज उठाउने वा लिङ्गो उठाउने गरिएको मानिन्छ । भक्तपुरमा पहिले बिस्का जात्रा भनेर लिङ्गो ठड्याउने वा ध्वज उत्थान गर्ने र ढाल्नेमा मात्रै सीमित थियो ।यही ध्वजबाट बिस्का शब्द आएको कुरा माथि नै वर्णन भइसकेको छ । ध्वज उत्थान गर्ने चलन भक्तपुरबाहेक अन्य ठाउँहरुमा पनि भएको र हालसम्म पनि ती ठाउँका जात्राहरुलाई बिस्का नै भन्दै आइरहेकोबाट भक्तपुरमा पहिले लिङ्गो मात्रको जात्राबाट भैरवको रथयात्रा र अन्य जात्राहरु पनि थपी भूपतीन्द्र मल्लको कार्यकालसम्म आइपुग्दा आठ रात नौ दिनको जात्रा भएजस्तै ती ठाउँहरुमा पनि पहिले ल्योसींको मात्र जात्राबाट बढाएर पछि अरुअरु चलनहरु पनि थप्दै लगेको प्रतीत हुन्छ ।
भक्तपुरको बिस्का जात्रालाई आमजनताले पहिलो दिनको भैरवनाथको रथ तान्ने र चौथो दिनको भेलुखेलस्थित ल्योसींखेलमा ल्योसीं ठड्याउने घटनालाई मात्र सम्झने र बुझ्ने गर्छन्। वास्तवमा बिस्का जात्राको मुख्य आकर्षण नै भैरवनाथको रथ तानातान गर्ने र ल्योसीं ठड्याउने नै हो। तर पनि बिस्का जात्राको नौ दिन आठ रातमा भक्तपुरका ठाउँ ठाउँमा विभिन्न देवी देवताका जात्रा निकालिन्छ। यिनीहरुको छुट्टै महत्व छ। भैरव र भद्रकालीकै सम्मानमा भक्तपुरका टोलटोलमा विभिन्न देवी देवताको जात्रा गरिने।बिस्काको संस्कृतिलाई उचाइमा पुर्याउन र मानिसले मात्र नभई
देवी देवताले समेत भैरव र भद्रकालीप्रति सम्मान व्यक्त गरेको देखाउन भक्तपुरका टोल टोलमा रहेका देवी देवताहरुको जात्रा गर्ने प्रचलन सुरु भएको उनको भनाइ छ।
देवी देवताले समेत भैरव र भद्रकालीप्रति सम्मान व्यक्त गरेको देखाउन भक्तपुरका टोल टोलमा रहेका देवी देवताहरुको जात्रा गर्ने प्रचलन सुरु भएको उनको भनाइ छ।
१. बाराही तिप्वाः जात्रा
बिस्का जात्राको चौथो दिन अर्थात चैत्र महिनाको मसान्तको दिन अष्टमात्रिकाका शक्तिशाली देवीमध्येका एक बाराहीको बाराही तिप्वाः जात्रा हुन्छ।बिस्काको ल्योसीं उभ्याउने जात्रापछि भक्तपुर नगरपालिका वडा नं १६ स्थित तेखाचो टोलमा रहेको द्यो छेँ (देवघर) मा रहेको बाराहीको मूर्तिलाई खटमा राखी उक्त तिप्वाः जात्रा निकालिन्छ। प्यागोडा शैलीमा निर्मित बाराहीको खटलाई शृंगारपटार गरी बाराहीलाई विराजमान गराइन्छ। यसबेला बाराही द्यो छेँ वंशगोपालदेखि बाराही पीठसम्म हर्षोल्लासका साथ यो जात्रा हुने गर्दछ। यस बेला स–साना बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासमेत चिराग बालेर जात्रामा सहभागी हुने गर्दछन्। जात्रामा हजारौं भक्तालुहरु धूप, बत्ती, सुकुन्दा बालेर जात्रामा सहभागी हुने गर्दछन्। शक्तिकी देवी बाराहीलाई एक रात पीठमै राखी भोलि पल्ट ल्योसीं ढाल्ने र त्यसपछि बाराहीको खटलाई टोल टोलमा लगी पूज्ने र चत्तांमरी लगायत विभिन्न प्रसादहरु चढाउने गरिन्छ।
२. इन्द्रायणी देवीको त्वादेवा जात्रा
बिस्का जात्राका क्रममा निकालिने अष्टमात्रिका शक्तिशाली देवीको जात्रामध्ये इन्द्रायणी देवीको त्वादेवा जात्रा एक हो। यसबेला इन्द्रायणीको खटलाई विभिन्न प्रकारले शृङगार गरेर रथजात्रा निकालिन्छ। सो रथमा इन्द्रायणी देवीको द्यो छेँमा रहेको मूर्तिलाई खटमा विराजमान गराई आफ्नो इलाकामा घुमाइन्छ। इलाकाभित्रका बासिन्दा आ–आफ्नो घरबाट त्वादेवा (देव बत्ती) बालेर जात्रामा सहभागी हुने गर्दछन्। दाफा भजन र बाजाको आवाजले जात्रामा रौनक थपेको हुन्छ।
३. भैरव र भद्रकाली रथ जुधाउने जात्रा
बिस्का जात्राको अर्को आकर्षण भैरव र भद्रकालीको रथ जुधाउने जात्रा पनि हो। परापूर्वकालदेखि नै लिङ्गो जात्राको समापन लगत्तै वैशाख १ गते स्थानीय खँला टोलमा भैरव र भद्रकालीको रथ सङ्गम जात्रा हुने गर्दछ। यसलाई भैरव र भद्रकालीको विवाहको रुपमा पनि लिने गरिन्छ।४. महाकाली र महालक्ष्मीको जात्रा
बिस्का जात्राको अवसरमा टोलटोलमा हुने जात्राहरुमध्ये अर्को महत्वपूर्ण जात्रा हो – महाकाली र महालक्ष्मीको सङ्गम जात्रा। यो जात्रा वैशाख २ गते भक्तपुरमा धुमधामका साथ मनाइन्छ। जात्राका क्रममा महाकाली द्यो छेँबाट मूर्तिलाई विमान आकारको खटमा राखी भोलाछँेबाट जात्रा सुरु गरिन्छ। अर्कोतर्फ महालक्ष्मीको मूर्तिलाई पनि विमान आकारकै खटमा विराजमान गराई जात्रा निकालिन्छ। यस जात्राको अवसरमा जात्रालुहरुले एकातर्फ पहेँलो टोपी र अर्कोतर्फ रातो टोपी लगाउने परम्परा छ। जात्राका क्रममा मध्यभागमा महाकाली र महालक्ष्मी भेट भएपछि दुवै खटलाई जुधाई सङगम गराउने चलन छ।
५. श्वेत भैरव ,ब्रम्हायणी र महेश्वरीको जात्रा
जेला टोलमा अवस्थित श्वेत भैरबको खटका साथै अष्टमात्रिकामध्ये प्रमुख शक्तिशाली देवीका रुपमा पुजिने देवी ब्रम्हायणी र महेश्वरीको जात्रा वैशाख ३ गते मनाइन्छ। सूर्यमढीस्थित द्यो छेँमा रहेको ब्रम्हायणीको मूर्तिलाई खटमा राखी जात्राको प्रारम्भ गरिन्छ। स्थानीय टोलका बालबच्चादेखि वृद्धवृद्धासम्मले चिराग र मुस्याःख्व बत्ती बाली खटको अगाडि लाग्छन्। स्थानीय इनाचो टोलमा रहेका महेश्वरी द्यो छेँको मूर्तिलाई खटमा राखी शृङगारपटारका साथ जात्रा सुरु गरिन्छ। यी दुवै देवीको आ–आफ्नो इलाकामा जात्रा सुरु भएपछि स्थानीय दत्तात्रय चोकको बीच भागमा ल्याई पुर्याइन्छ र त्यहीँ खट जुधाइन्छ। यसबेला दुवै खटका प्रसाद र चिराग साटासाट गर्ने प्रचलन छ।
६. बटुकभैरव र ज्याठा गणेशजात्रा
बिस्का जात्राका अवसरमा अष्टमात्रिका देवदेवीहरुको मात्र जात्रा नभई भैरव र गणेशको समेत जात्रा हुन्छ। स्थानीय बुलुचा टोलको बटुक भैरव र कुम्हाले टोलको ज्याठा गणेशको जात्रा यही बेला निकालिन्छ। जात्राका क्रममा खटलाई शृङगारपटार गरी देवताका मूर्ति विराजमान गराइन्छ र खटलाई आ–आफ्नो टोलमा घुमाउने गरिन्छ। सो अवसरमा बटुक भैरव र ज्याठा गणेशको रथ जहाँ भेट्छ त्यहाँ जुधाउने गरिन्छ।
७. छुमा गणेश जात्रा
बिस्का जात्राको आठौं दिन अर्थात वैशाख ४ गतेका दिन छुमा गणेशको जात्रा गरिन्छ। यसबेला शक्तिका देवता छुमा गणेशको मूर्तिलाई खटमा राखी स्थानीय चोछेँ टोलमा घुमाइन्छ। टोलवासीले जात्राका क्रममा घरघरबाट ल्याई चत्तांमरी चढाउँछन्।
८. द्यो स्वगं पूजा (सगुन जात्रा)
वैशाख ४ गते मनाइने द्यो स्वगं पूजा पनि बिस्काजात्राको एक हिस्सा हो। यसलाई स्वगं पूजाको नाममा चिनिन्छ। यो पूजा प्राचीन कालदेखि नै सञ्चालन हुँदै आएको इतिहासमा पाइन्छ। बिस्केट जात्रालाई विस्तृत पारी शक्तिशाली देवदेवीहरुका पूजा गर्ने यो परम्परालाई भाषा वंशावलीमा सगुन पूजा भनी उल्लेख गरिएको छ। यस दिन भक्तपुरका शक्तिशाली देवदेवीहरुलाई आ–आफ्नो द्यो छेँबाट निकाली प्राङगण, सत्तल र पाटीहरुमा राख्ने, पूज्ने र विभिन्न प्रसादहरु चढाउने गरिन्छ। यसै परम्परालाई नै सगुन पूजा भनिन्छ।
For video _ https://www.youtube.com/watch?v=XOmJ4ihSub0
